بررسی بازتاب تغییرات دیوانسالاری از درون فرمان های قاجار ایده نگارش کتاب بو

به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، حوریه سعیدی مولف کتاب «بازشناسی روند تطور و تحول فرمان ها در دیوان سالاری ایران دوره قاجار» گفت: ایده اولیه نگارش این کتاب زمانی که کار بر روی اسناد در مخزن اداره خطی وجود داشت با بررسی مهم‌ترین بخش این اسناد، یعنی فرمان‌های موجود در مخزن اتفاق افتاد. با شناخت اجزای درونی فرمان اعم از مُهرها، حاشیه‌نویسی ها، تزئینات و آرایه ‌های آنها و به ‌ویژه ظهرنویس (پشت‌نویسی) فرمان‌ها به نکاتی توجه کردم و کتاب تازه منتشر شده در این حوزه بازتابی از برخی از مهمترین آنهاست ولی محور بررسی روی مُهرها و تعداد پشت‌نویسی‌هایی است که در پشت فرمان‌ها وجود داشت.

وی افزود: با مقایسه بین تعداد این مُهرها از زمان اولین شاه سلسله قاجار یعنی آقا محمد خان تا آخرین آن یعنی احمدشاه به این نکته پی بردم که تحول بروکراسی اداری (یا همان دیوانسالاری) را می توان از تعداد کم فرمان‌های آقا محمد خان تا بیشترین تعداد آنها در زمان‌های ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه مشاهده کرد و این یعنی دستگاه اداری به سرعت به سمت گسترش و پیچیده شدن پیش رفته و ادارات متعددی برای اجرایی شدن یک فرمان اداری به وجود آمده بودند.

سعیدی ادامه داد: نکته های حاشیه ای نیز در این میان معلوم شد. اینکه بیشترین تعداد فرمانی های آقا محمد خان که کوتاه ترین زمان حکومت را بین شاهان قاجاری داشته و علی القاعده فرمان‌های زیادی از وی موجود نیست ولی همان تعداد اندک نیز بیشترین تعداد در یک سازمان دولتی در آرشیو ملی است. دیگر اینکه بهترین و بیشترین تزئینات و آرایه های فرمان‌ها متعلق به ناصرالدین شاه بوده است و نیز نوع فرمان در تعداد ظهرنویسی، طغرا نویسی و نیز حاشیه‌نویسی های آن تاثیر داشت.

مولف کتاب «بازشناسی روند تطور و تحول فرمان ها در دیوان سالاری ایران دوره قاجار» افزود: رویکرد کتاب ضمن تحلیل محتوایی فرمان‌های برگزیده در میان فرمان‌های موجود در سازمان است که به جایگاه سندشناسی نیز توجه داشته و برای محققان تاریخ دوره قاجار و پژوهشگران حوزه بررسی تحولات اداری در این دوره خاص و نیز سندشناسان می‌تواند مؤثر باشد.

سعیدی خاطرنشان کرد: با انتقال اسناد از مجموعه مخزن اداره خطی که هویتی مستقل و منحصر داشتند، بدون حفظ فهرست‌نویسی و شماره‌گذاری آن، دستیابی مجدد به بسیاری از آن مجموعه گاه میسر نیست و یا با سختی همراه است. امید است که روند انتشار فرمان‌های دوره قاجار که بخش مهمی از اسناد تاریخی را در تمامی مراکز آرشیوی تشکیل می دهند همراه با تحلیل محتوایی و سندشناختی آن ادامه پیدا کند تا با اطلاع رسانی این مجموعه، ارزشمند راه تحقیقات بیشتر را برای پژوهشگران هموارتر کند.