اهمیّت نسخه‌های خطّی ادبیّات فارسی

ایران را سرزمین شعر و ادب و فرهنگ می‌دانند با گنجینه‌ای آکنده از آثار غنی که این کشور را بر فراز گیتی نشانده است؛ گواه این سخن، آثار برجای‌مانده از سده‌هاست که در گنجینۀ کتاب‌های خطّی و چاپی جهان برجای‌مانده است.

در اینجا روی سخن با آثار خطّی ادبی فارسی است که در کتابخانه‌های جهان، از شرق دور گرفته تا غرب دور وجود دارد و بااینکه زمینۀ تصحیح و چاپ آثار ادبی خطّی نسبت به دیگر کتاب‌های خطّی فراهم‌تر است و استقبال خوبی از آن می‌شود، بااین‌وجود هنوز صدها نسخۀ خطّی ارزشمند و چاپ‌نشده وجود دارد که چشم‌به‌راه دستان مهربانی است که گرد سالیان را از آن پاک کند.

آثاری که هرکدام گویای بخشی از تاریخ ادبیّات ایران است و اگر تاکنون تصحیح و یا چاپ‌نشده نه از سر بی‌اعتنایی اهل ادب که به‌واسطۀ وفور این آثار است که هنوز نوبت بدانان نرسیده است. هنوز ده‌ها تذکرۀ سخنوران وجود دارد که به جامعۀ ادبی رخ ننموده است و تا زمانی که همّت به چاپ آن نشود، کسی از اهمیّت آن آگاه نمی‌شود. همین چند سال پیش بود که یکی از تذکره‌های مهمّ فارسی به نام «عرفات العاشقین و عرصات العارفین» اثر اوحدی بلیانی پس از سده‌ها چاپ شد و همگان به ارزش‌های نهفتۀ آن پی بردند و بر همین سان است تذکرۀ ریاض الشّعرا.

از سوی دیگر دیوان‌هایی از شاعران نامی در گنجینۀ کتابخانه‌های جهان بویژه شبه قارۀ هندو پاکستان وجود دارد که اصلاً چاپ‌نشده و یا اگر چاپ‌شده، تنها بر پایۀ نسخه‌های اندکی بوده که در زمان تصحیح در دسترس کوشندۀ آن بوده است، ولی امروزه با چاپ فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران و جهان که به همّت آقایان: احمد منزوی و مصطفی درایتی انجام‌شده است تا اندازۀ زیادی کار شناسایی نسخه‌ها را آسان‌تر کرده است؛ بااین‌حال تا دسترسی به این آثار راه زیادی مانده است و هر کتاب‌خانه برای خود قوانینی دارد که اهل ادب را با دشواری روبرو می‌کند که اکنون جای بحث آن در اینجا نیست و خود گفتاری درخور را نیاز است. این موضوع را هم باید در نظر داشت که آنچه از فهرست کتابخانه‌ها چاپ‌شده در خوش‌بینانه‌ترین حالت، نیمی از موجودی نسخه‌های خطّی جهان است. مثلاً کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیّات دانشگاه تهران از سال 1341 تاکنون فهرست کتاب‌های خطّی خود را چاپ نکرده است، کتابخانه مدرسۀ عالی شهید مطهری 1355، کتابخانۀ وزیری یزد 1358 و غیره و یا حتی کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی قم با اینکه 49 جلد فهرست خطی خود را چاپ کرده، باز بنا گفتۀ دکتر سید محمود مرعشی ، مدیر آن، نیمی از کتاب‌هایش شناسانده نشده است و این موضوع وقتی جالب خواهد بود که بدانیم برخی کتابخانه‌های عمومی هستند که تاکنون فهرست خود را چاپ نکرده‌اند و بدین فهرست بیفزاید صدها کتابخانۀ شخصی که در گوشه و کنار ایران و شاید جهان وجود دارد که هیچ‌کس از محتوای آن‌ها آگاه نیست، چنانکه گفته می‌شود برخی از این کتابخانه‌ها دارای پنج هزار و شاید بیشتر کتاب خطّی هستند.

حسین مسرّت