«کتاب‌خانه مولانا آزاد» در شهر عَلیگَر، هندوستان

کالین استیل (Colin Steele) در کتابش: «کتاب‌خانه‌های مهمِ دنیا» (Major libraries of the world: A selective guide – سال چاپ: 1976) «کتاب‌خانه مولانا آزاد» در شهر عَلیگَر، هندوستان را جزوِ عظیم‌ترین کتاب‌خانه‌های دنیا قرار داده است. نخست وزیر وقتِ هندوستان- پَندَت جواهر لعل نَهرو- در تاریخ 12 نوامبر 1955 سنگ بنیاد این کتاب‌خانه را نهاد و خود او در تاریخ 6 دسامبر 1960 آن را افتتاح نمود. این کتاب‌خانه به نامِ وزیر فرهنگِ وقتِ هندوستان- مولانا ابوالکلام آزاد- «کتاب‌خانه مولانا آزاد» نامیده شد.

سر سید احمد خان در راستای اهداف آموزشی خود در سال 1875 در شهر عَلیگَر «مدرسة العلوم للمسلمین» را بنا نهاد که بعدها  به«مُحمدَن اینگلو اورینتل کالج» نامیده شد و رفته رفته با نام کوتاه شده «اِم.اِی.او.کالج » معروف شد و امروزه آن را به نام «دانشگاه اسلامی عَلیگَر» می‌شناسیم. در تاریخ 8 ژانویه 1877 نایب‌السلطنه هندوستان- ژنرال لُرد لَتن- سنگ بنیاد آن را نهاد و در همانجا کتاب‌خانه هم تاسیس شد. با کتاب‌هایِ خود سرسید احمد خان کتاب‌خانه راه‌اندازی شد و به نام «کتاب‌خانه لَتن» معروف شد. تقریباً تا 17 سال به کتاب‌خانه هیچ توجهی نشد. سید محمود- فرزندِ سید احمد خان- کتاب‌هایِ خودش (که درباره قانون و حقوق بودند) را همراه 1000 روپیه به کتاب‌خانه اهدا نمود و از اینجا بود که کتابخانه رونق یافت. در سال 1906 ساختمان جداگانه‌ای برای «کتابخانه لَتَن» ساخته شد و «کتاب‌خانه‌ شرق‌شناسی» هم به آن منتقل شد. اما «کتاب‌خانه حقوق» تا مدت‌ها در ساختمان «مهدی منزل» ماند. در سال 1919 «کتاب‌خانه لَتن» دارای 18000 (هیجده هزار) کتاب به زبان‌هایِ اردو، فارسی، عربی، انگلیسی در موضوعات مختلف بود.

نخستین مدیر کتاب‌خانه پروفسور محمد حبیب بود و معاونِ کتاب‌خانه محمد اسدالله بود که دارای مدرک کتابداری بود. در سال 1920 معاون کتاب‌خانه – سید بشیرالدین – شد و برای گذراندن دوره کتابداری دو سال به لاهور فرستاده شد.  در سال 1920 «اِم.اِی.او کالج» ارتقا یافت و تبدیل به دانشگاه شد و نام آن به «دانشگاه اسلامی عَلیگَر» تغییر یافت. در سال 1937 سید بشیرالدین مدیر کتاب‌خانه شد. وی در سال 1955 دوره کتابداری را آغاز نمود و آقای پَرَتوی نات کولا – کارمندِ Secteratate Library  در دهلی- هر هفته از دهلی به عَلیَگر می‌آمد و تدریس می‌نمود. (آقای نات کولا بعدها مدیر کتابخانه و استاد رشته کتابداری در دانشگاه هندو بنارس در هندوستان شد). در سال 1958 رشته کتابداری- یک‌ساله- برای نخستین بار در «دانشگاه اسلامی عَلیگَر» راه‌اندازی شد که بعدها به دلایلی بسته شد. وقتی دکتر ذاکر حسین ریاست «دانشگاه اسلامی عَلیگَر» را برعهده گرفت با پیگیری ‌های او، وزارت علوم هندوستان مبلغ 1300000 روپیه برای ساختمان جدید کتاب‌خانه پرداخت کرد که در ظرف 4 سال در هفت طبقه ساخته شد. طبقه اول مخصوصِ نسخه‌ های، کتاب‌ و منابع شرقی است.

در سال 1960 در کتاب‌خانه تعداد 46 نفر استخدام دولتی شده بودند. در این سال سید بشیرالدین بازنشسته شد و سید مظفر علی معاون کتابخانه شد. در دوره بشیرالدین دکتر مختارالدین احمد و پروفسور اطهر عباس رضوی نسخه‌های خطی کتاب‌خانه را فهرست نویسی کردند. بخش کتاب‌های هندی و سانسکریت هم اضافه شد.  تعداد 26138 کتاب هم افزوده شد. سپس  محمد حسین رضوی را از «دانشگاه کشمیر» (هندوستان) فراخوانده و معاونت کتابخانه به وی سپرده شد. وقتی سید حامد – رئیس «دانشگاه  اسلامی عَلیگَر» شد، دانشجویان را به طرف کتابخانه کشاند و ساعات کار کتابخانه تا دو شب شد. در این زمان، بخش تالیف کتابخانه هم راه اندازی شد. فهرستِ مجلاتِ اردو زبان؛ فهرست پایان نامه های «دانشگاه اسلامی عَلیگَر» و غیره منتشر شدند. مسئول بخش نسخه‌ های خطی ، محمود حسن قیصر اَمروهوی بود که نسخه های خطی بسیاری را فهرست نویسی کرد. سپس دوره مدیریتِ پروفسور نورالحسن خان رضوی فرا رسید. وی زمانی که این سِمت را عهده دار شد، تعداد کتابها 738147 بود. فهرست  نسخه های خطی اردو چاپ شد.

در این زمان، از طرف خانه فرهنگ ایران در دهلی به محمودالحسن – رئیسِ وقتِ «دانشگاه اسلامی عَلیگَر»- درخواستی فرستاده شد که آنها حاضرند که میکروفیلمِ نسخه های خطی »کتاب خانه مولانا آزاد» را تهیه کنند و از هر نسخه خطی، یک میکروفیلم به خود کتابخانه هدیه دهند. مسئولین کتابخانه موافق نکردند، اما محمود الحسن با مشورتِ دکتر نذیر احمد به خانه فرهنگ ایران اجازه داد که کار را شروع کنند. یک تالار مطالعه ساخته شد که به نام دکتر محمود الحسن است. در سال 2002 زمانی که دکتر محمودالحسن کتابها را تحویل معاون جدید – شکیل احمد خان- داد تعداد کتابها 982617 بود. در دوره او مشخصات کتابها وارد کامپیوتر شد. قدیمی ترین نشریه های دانشگاه «عَلیگَر انستی تیوت گزت» و «تهذیب‌ الاخلاق» تمام شماره هایشان بدست آورده شدند و دیجیتالی شدند. بخش کامپیوتر و مجلات آنلاین و اینترنت در کتابخانه راه اندازی شد. بین وزارت راه و کتابخانه معاهده ای امضا شد که کتاب  و منابع نایاب کتابخانه به زبان اردو دیجیتالی شوند. افسوس که خانه فرهنگ ایران بی‌ایمانی نشان داد. در زمان دکتر نورالحسن تقریباً میکروفیلم 8000 نسخه خطی را تهیه کردند اما در عوض آن، اشیاء موعود فراهم نشد. شکیل خان بسیار پیگیری نمود، اما فقط 500 میکروفیلم بدست آمد، آن هم پس از ماهها. «لغت نامه دهخدا» که 50 جلد بود، مجموعه کامل آن هم به سختی نصیب کتابخانه شد. یک دستگاه میکروفیلم خوان به ناچار به کتابخانه دادند. کتابدار آن زمان، از ترس این بی‌ ایمانی بود که موافقت نمی‌کرد.

شکیل خان با همکاری «اداره پروژه نسخه های خطی » (National Mission of Manuscripts) در دهلی، ورق ورق نسخه های خطی را محفوظ کرد. شکیل خان، همچنین نسخه های خطی «طبیه کالج» را شماره گذاری و ثبت نمود و به این ترتیب «کتابخانه مولانا آزاد» دارای 369 نسخه خطی طبی شد. در بخش نسخه های خطی سانسکریت تعداد 212 نسخه شماره گذاری و ثبت شد. یعنی 518 نسخه به کتابخانه افزوده شد و کتابخانه دارای 15162 نسخه خطی شد. بخش اسناد و مدارک کتابخانه هم راه اندازی شد. فصلنامه ای منتشر شد. کتاب شناسی های مختلف از بخش نشرِ کتابخانه چاپ شد.  50000000 روپیه برای توسیع کتابخانه اختصاص داده شد. در این زمان معاون کتابخانه عوض شد و پروفسور شباهت حسین- مدیر گروه کتابداری- انتخاب شد. در این زمان تقریباً 1200 کتاب و 4 نسخه خطی افزوده شد. OPAC  که پیشتر راه اندازی شده بود در تالار مرکزی کتابخانه نصب شد. آقای دکتر مسرت علی از دانش آموختگان «دانشگاه اسلامی عَلیگَر» تن تنها تمام آثار سر سید احمد خان را دیجیتالی کرد که با حضور پی.کی. عبدالعزیز – ریاست وقت دانشگاه- در 29 آویل 2010 «ویب سایت سرسید» افتتاح شد. آقای دکتر مسرت علی همچنین 103 سی دی به دانشگاه هدیه نمود. وی همچنین اراده کرده است که تمام منابع چاپ شده درباره سر سید احمد خان را دیجتالی کند. در دوره شباهت حسین، دوربین مخفی در کتابخانه و سیستم حفاظتی در بخش نسخه های خطی نصب شد. در دهلی World E-Book Fair برگزار شد و کتابخانه این امکان را داد که در عرض 20 روز تعداد 500000 کتاب به رایگان بارگذاری شود. کتابدار هم 200000 کتاب را بارگذاری نمود و ذخایر موجود در کتابخانه به 1450000 رسید. پس از شباهت حسین دوره افول «کتابخانه مولانا آزاد» را شاهد هستیم و بی صبرانه منتظر هستیم که کتابخانه به عظمت رفته‌ اش برگردد. آمین.

ترجمه و خلاصه از مقاله به زبان اردو با عنوان: «مولانا آزاد لائبریری تاریخ کے جھروکے سے»، مقاله نویس: حبیب الرحمن چغانی، مجله «تهذیب الاخلاق- ویژه نامه صدسالگی دانشگاه اسلامی عَلیگَر»، جلد 39، شماره 12، دسامبر 2020، «دانشگاه اسلامی عَلیگَر»، عَلیگَر، هندوستان، صفحات: 217- 226.

مقاله را از اینجا دانلود کنید: https://www.amu.ac.in/miscellaneous/tahzeeb-ul-akhlaq/magzines

ترجمه و تنظیم: لیلا عبدی خجسته